Aktualna wersja na dzień 00:25, 9 paź 2010

13

130

Przez statystykę ludnościową¹ lub statystykę demograficzną¹ rozumie się metody zbierania i prezentowania informacji liczbowych² lub danych liczbowych² opartych na obserwacjach³. Na podstawie obserwacji informacje są zbierane⁴ we właściwej formie (206-1), podlegają skontrolowaniu⁵ i sprawdzeniu⁵ w celu wyeliminowania oczywistych pomyłek. Dane są zestawiane w tablice⁶ z podziałem na różne grupy⁷ lub klasy⁸ o wspólnych cechach. Opracowanie statystyczne⁹ danych obejmuje wszystkie czynności — od zbierania danych począwszy, a na ich analizie kończąc. (132-1).

• 1. Statystyka, rz. - statystyczny, przym. - statystyk, rz.: specjalista w zakresie statystyki.
• 4. Zbierać, cz. - zbieranie, rz.
• 5. Skontrolować, cz. - kontrolowanie, rz. Sprawdzać, cz. - sprawdzanie, rz.
• 6. Zestawiać w tablice, cz. - zestawianie w tablice, rz.
• 9. Opracowywać, cz. - opracowanie, rz.

131

Dane surowe¹ to informacje przed ich opracowaniem i zestawieniem w tablice, a dane podstawowe ¹ lub dane bazowe ¹ po ich opracowaniu i zestawieniu w tablice. Dane podstawowe zazwyczaj zawierają szeregi² liczb absolutnych³, które zebrane są wspólnie w postaci tablic statystycznych⁴ . W takich tabelach dane są zazwyczaj ujęte odpowiednio z uwzględnieniem pewnych zmiennych ilościowych⁵, takich jak wiek, liczba dzieci itd. lub z uwzględnieniem pewnych zmiennych jakościowych⁶ czy charakterystyk⁶ (np. płeć, stan cywilny, itd.). Przy grupowaniu uwzględniającym jednocześnie kilka cech otrzymuje się tabele krzyżowe⁷ lub tabele kontyngencji⁷. Tabele zbiorcze⁸ podają informacje mniej szczegółowo niż tabele indywidualne⁹.

• 1. Gdy dane dotyczą pojedynczych osób (110-2) jako głównego przedmiotu analizy mogą być nazywane mikrodanymi. Dane zagregowane lub makrodane wykorzystywane są w analizach innych niż tych skoncentrowanych na pojedynczych osobach, przykładowo dotyczą poziomu narodu lub jednostek administracyjnych. Mikrodane mogą pochodzić z licznych źródeł, takich jak badanie ankietowe (203-5) lub rejestracja statystyczna ludności. Nowe źródło mikrodanych to spis powszechny, z którego systematyczne lub losowe próby są udostępniane na potrzeby zainteresowanych osób.
• 7. Tabela przedstawiająca rozkład pojedynczej zmiennej ilościowej lub cechy jakościowej w badanej populacji nazywana jest tabelą częstości.

132

Używanie danych podstawowych zakłada zazwyczaj dwa etapy. Analiza¹ koncentruje się na wyodrębnieniu składowych obserwowanych liczb (rozmiar, struktura, inne czynniki i zjawiska do przebadania); synteza² jest z kolei procesem połączenia wydzielonych wcześniej składowych w odmienny sposób. Każdy z etapów wymaga obliczeń³ lub przeliczeń³ indeksów⁴, które mogą być różnie nazywane (patrz § 133). W przeciwieństwie do danych bazowych, indeksy odnoszą się już do wyników⁶ . W bardziej ścisłym znaczeniu indeks⁷ (l.mn. indeksy) jest ułamkiem pokazującym wartość względną analizowanej zmiennej w odniesieniu do podstawy⁸, którą zazwyczaj jest 100. Pewne indeksy są dobrymi wskaźnikami⁹ złożonej sytuacji; stąd indeks umieralności niemowląt bywa czasami używany jako wskaźnik stanu zdrowia ludności.

• 1. Analiza, rz. - analityczny, przym. - analizować, cz.
• 2. Obliczać, cz. - obliczenie, rz. - kalkulator, rz.: urządzenie z minimalną możliwością przechowywania danych służące do obliczeń arytmetycznych i statystycznych.
  Przeliczać, cz. - przeliczenie, rz. - komputer, rz.: urządzenie służące do przesyłania, przechowywania obszernych zbiorów danych oraz wykonywania na nich obliczeń (przeliczeń); umożliwia arytmetyczne i statystyczne obliczenia, a także logiczne opracowanie danych.

133

Jeden z pierwszych etapów analizy (132-1) polega na odniesieniu liczby ludności lub liczby zdarzeń do ogólnej wartości. Wynikowym indeksom daje się różne nazwy. Termin stosunek¹ może oznaczać każdy iloraz dwóch liczb. Proporcja² jest to stosunek, który podaje, jaką część całości stanowi jedna z jej części składowych. Procent³ jest to proporcja przeliczona w stosunku do stu. Słowo stopa⁴ lub współczynnik⁴ oznacza stosunek wyrażający częstość⁵ występowania danego zdarzenia w obrębie populacji lub subpopulacji w pewnym okresie czasu, najczęściej jednego roku. Chociaż powyższe rozumienie i znaczenie są zalecane, pojęcie to bywa niesłusznie używane w szerszym znaczeniu jako synonim stosunku (ułamka), np. współczynnik aktywności zawodowej, który naprawdę jest proporcją.

• 2. Proporcja, rz. - proporcjonalny, przym.
• 4. Stopy są zwykle podane w przeliczeniu na tysiąc i najczęściej słowo "stopa" jest używane bez dodatkowego określenia "na tysiąc". Pewne współczynniki jednak podawane są w przeliczeniu na dziesięć tysięcy, na sto tysięcy lub milion, np. współczynniki umieralności wg przyczyny zgonu (421-10). Spotyka się także stopy podane w przeliczeniu na osobę lub na sto. Słowo „stopa” bywa czasem pomijane, zatem można znaleźć wyrażenia typu "śmiertelność 10 na 1000".

134

Częstość (133-5) jakiegoś zdarzenia uważa się czasem za empiryczną miarę prawdopodobieństwa¹ jego wystąpienia. Sprowadza się to do założenia, że dane zdarzenie stanowi ryzyko², jakiemu podlegają wszystkie osoby wchodzące w skład odpowiedniej grupy, o których mówimy, że są eksponowane na ryzyko³. Użycie słowa ryzyko nie znaczy bynajmniej, że dane zjawisko jest niepożądane, można bowiem mówić np. o ryzyku zawarcia małżeństwa. Jeżeli ryzyko, na jakie są wystawione różne elementy populacji, ma bardzo różne natężenie, należy dążyć do uzyskania w jak największym stopniu idealnych warunków jednorodnych⁴, czyli homogenicznych⁴, przy których każdy osobnik byłby wystawiony na takie samo ryzyko, co osiąga się dzieląc populację na grupy mniej niejednorodne⁵, inaczej heterogeniczne⁵ ze względu na ryzyko. Współczynniki obliczone dla takich grup nazywa się czasem współczynnikami szczegółowymi⁶, w przeciwstawieniu do współczynników surowych (136-8) odnoszących się do populacji jako całości. Współczynniki ogólne⁷ odnoszą się czasami do ograniczeń wiekowych, jak w przypadku ogólnych współczynników płodności (633-7).

• 1. Prawdopodobieństwo, rz. - prawdopodobny, przym.
• 4. Homogeniczny, przym. - homogeniczność, rz. - jednorodny, przym. - jednorodność, rz.
• 5. Heterogeniczny, przym. - heterogeniczność, rz. - niejednorodny, przym. - niejednorodność, rz.

135

Współczynniki według wieku¹ obliczane są w oparciu o pojedyncze roczniki wieku lub grupy pewnych roczników. Współczynniki czasu trwania³ uwzględniają czas upływający od zdarzenia podstawowego⁴ lub zdarzenia inicjującego⁴ takiego jak małżeństwo lub poprzednie urodzenie. Współczynniki średnie¹⁰ otrzymuje się z podzielenia liczby zdarzeń w trakcie roku lub jakiegoś innego okresu (często pięć lat) przez średnioroczną populację⁶ lub przez liczbę osobo-lat⁷ wystawionych na to zdarzenie w trakcie roku lub okresu; liczba osobo-lat jest sumą, wyrażoną w latach, czasu wystawienia na ryzyko dla wszystkich osób z danej grupy, w zadanym roku lub okresie czasu. Pojęcie współczynnika jest często używane także w odniesieniu do innego typu miary, otrzymanej z podzielenia liczby nieodnawialnych zdarzeń w ciągu roku lub w ciągu danego okresu przez wielkość kohorty na początku roku/okresu; takie ujęcie bywa czasem nazywane po prostu prawdopodobieństwem⁵, w przeciwieństwie do współczynnika centralnego zdefiniowanego powyżej. W tym paragrafie słowo „okres” odnosi się do pewnego wycinka czasu. W wyrażeniu współczynniki okresowe⁸ jednakże słowo to jest użyte w jego chronologicznym znaczeniu i odnosi się do specyficznego roku lub lat kalendarzowych; jest to przeciwstawne współczynnikowi kohortowemu⁹

136

Dane nazywamy prowizorycznymi¹ lub tymczasowymi¹, jeżeli opierają się na informacjach niekompletnych albo niedostatecznie sprawdzonych. Zostają one zastąpione przez dane ostateczne², gdy informacje są uzupełnione. Współczynniki oparte na takich danych nazywamy odpowiednio współczynnikami prowizorycznymi³ oraz współczynnikami ostatecznymi⁴. Jeżeli dodatkowe informacje uzyskuje się po opublikowaniu wyników ostatecznych, to mówi się o współczynniku zrewidowanym⁵. Ze współczynnikiem skorygowanym⁶ mamy do czynienia, gdy użycie wadliwych informacji albo niewłaściwej metody doprowadziło do błędnych wyników lub wyników mających ograniczoną wartość poznawczą, co koryguje się wprowadzając odpowiednią korektę, np. korektę z tytułu osób nie ujętych w spisie, korektę na ruchy migracyjne, korektę na wahania sezonowe itd. Współczynnikiem standaryzowanym⁷ lub współczynnikiem porównywalnym⁷ nazywamy współczynnik obliczony specjalnie po to, aby porównywać natężenie jakiegoś zjawiska (np. umieralność czy płodność) w różnych populacjach z wyeliminowaniem wpływu, jaki na miary badanego zjawiska wywierają pewne czynniki powodujące różnice między rozpatrywanymi populacjami (np. ich struktura wieku). Pojęcie skorygowanego współczynnika⁷ bywa używane przez niektórych demografów jako synonim współczynnika standaryzowanego. Niestandaryzowane współczynniki są nazywane współczynnikami surowymi⁸ . Pomimo iż mogą być one używane do mierzenia bieżących trendów, fałszywe może okazać się ich użycie do porównań między populacjami (144-4).

137

Demograficzne indeksy (132-7) wiążą się ściśle z określonym okresem obserwacji¹; tak jest w przypadku przeważającej części współczynników (cf. 133-4). Współczynniki roczne² odnoszą się do okresu dwunastu miesięcy. Gdy informacje są zbierane w kolejnych latach, a następnie uśredniane, wówczas mówimy o współczynnikach średniorocznych³. Współczynniki (stopy) obliczane dla okresów krótszych niż rok przelicza się na ogół w stosunku rocznym⁴, mnożąc je przez odpowiedni współczynnik. Rozważa się także współczynnik chwilowy⁵, który definiuje się jako granicę, do której zmierza współczynnik przeliczony na jednostkę czasu, gdy okres obserwacji zmierza do zera, na przykład chwilowy współczynnik umieralności (431-4) lub chwilowy współczynnik wzrostu populacji (702-5).

138

Podstawowym celem analizy kohortowej (103-4) jest badanie natężenia¹ oraz tempa² lub czasu wystąpienia² zjawiska demograficznego. Natężenie zjawiska rozpoczynającego się od jednego zdarzenia niepowtarzalnego (201-4) może być mierzone poprzez końcową częstość³ wystąpienia danego zdarzenia lub przez dopełnienie. Końcowa częstość przedstawia proporcję osób, które doświadczyły danego zdarzenia w trakcie trwania życia kohorty (116-2). Natężenie zjawiska rozpoczynającego się od zdarzenia powtarzalnego (201-5) takiego jak urodzenia lub ruchy migracyjne, może być mierzone przez średnią liczbę zdarzeń⁴ na osobę w kohorcie. Tempo lub czas wystąpienia mogą być określone za pomocą rozkładu według czasu występowania badanego zjawiska w danej kohorcie. Wyniki analizy przekrojowej lub analizy okresowej (103-5) są uogólniane przez miary okresowe⁵ — w przeciwieństwie do miar kohortowych⁶ — które mogą być konstruowane na wiele sposobów. Najpopularniejsze metody wykorzystują techniki zakładające przypisanie obserwowanym współczynnikom wchodzącym w zakres różnych roczników lub czasu trwania hipotetycznej kohorty⁷ lub kohorty syntetycznej⁷ .

• 3. Końcowa częstość lub jej dopełnienie mają bardzo różne nazwy w zależności od opisywanego zjawiska: progresywny współczynnik równości (637-7). Najlepiej jest nie używać słowa proporcja jako części takich nazw i zachować je na oznaczenie faktycznych proporcji. Przykładowo, frakcja osób, które nigdy nie były w związku powinna być rozróżniana od proporcji osób wolnych w określonym wieku, jak to podaje spis powszechny.
• 4. Nie jest rzeczą niezwykłą nadawanie tej samej nazwy obserwowanej średniej liczbie zdarzeń na osobę oraz liczbie, która byłaby obserwowana w przypadku braku wpływu pozostałych czynników, takich jak śmiertelność. Należy to doprecyzować; przykładowo liczba urodzonych dzieci (637-2) może oznaczać co innego niż skumulowana dzietność (636-2).

* * *