Wersja z 13:44, 16 lut 2010

Ostrzeżenie: Ta strona nie została jeszcze ostatecznie zweryfikowana. Tak długo jak niniejszy napis jest widoczny, należy traktować treści za tymczasowe, robocze. W sprawie szczegółów proszę przejść na stronę dyskusji związanej z tą stroną.

13

130

Przez statystykę ludnościową¹ lub statystykę demograficzną¹ (102-2) rozumie się metody zbierania i prezentowania informacji liczbowych² lub danych liczbowych², dotyczących ludności (101-4) i opartych na obserwacjach³. Po zebraniu⁴, skontrolowaniu⁵ i sprawdzeniu⁵ tych obserwacji (dla wyeliminowania oczywistych błędów) zestawia się je w tablice⁶ w oparciu o grupowanie⁷ z podziałem na różne grupy⁸ lub klasy⁸. Opracowanie statystyczne⁹ danych obejmuje wszystkie czynności — od zbierania danych począwszy, a na ich mniej lub bardziej dokładnej analizie kończąc (132-1).

131

Dane surowe¹ albo dane podstawowe¹, otrzymane w wyniku wspomnianych wyżej czynności (por. 130), składają się z szeregów² liczb absolutnych³, zestawionych najczęściej w postaci tablic liczbowych⁴. Klasyfikacja obserwacji może się opierać na wartościach pewnych cech ilościowych⁵, które wtedy uważa się za zmienne⁵ (np. wiek, liczba dzieci; por. 143), albo na pewnych cechach jakościowych⁶ (np. płeć, stan cywilny). Przy grupowaniu uwzględniającym jednocześnie kilka cech, otrzymuje się tablice o wielokrotnym wejściu⁷ (np. o podwójnym wejściu, potrójnym wejściu itd.). Tablicą zbiorczą⁸ nazywa się tablicę zawierającą informacje pochodzące z pewnego zespołu tablic częściowych⁹.

132

Analiza¹ danych liczbowych wymaga na ogół obliczenia wielkości pochodnych² na podstawie danych surowych (131-1). Jeden z najważniejszych etapów analizy polega zazwyczaj na obliczeniu³ stosunków (133-1), które w pewnych przypadkach noszą specjalne nazwy: proporcja, stopa, współczynnik, wskaźnik, indeks (por. 133 do 136).

133

Termin stosunek¹ może oznaczać wszelki iloraz dwóch liczb. Proporcja² jest to stosunek, który podaje, jaką część całości stanowi jedna z jej części składowych. Procent³ jest to proporcja przeliczona w stosunku do stu. Słowo stopa⁴ lub współczynnik⁴ oznaczało początkowo stosunek wyrażający częstość⁵ albo dokładniej częstość względną⁵ (por. 144-3) występowania danego zdarzenia (201-3) w obrębie populacji (101-3) lub subpopulacji (101-5) w pewnym okresie czasu: np. współczynnik (stopa) urodzeń. Spotyka się jednak słowo współczynnik (stopa) używane tak rozmaicie, że wspólne jest tylko pojęcie stosunku: np. współczynnik aktywności zawodowej (350-6).

• 4. W polskiej literaturze demograficznej używa się częściej wyrazu współczynnik niż stopa. Współczynniki podaje się na ogół w przeliczeniu na tysiąc i jeżeli używa się wyrazu „współczynnik” bez dodatkowych komentarzy, należy go rozumieć w taki właśnie sposób. W pewnych jednak przypadkach podaje się współczynniki w przeliczeniu na dziesięć tysięcy, sto tysięcy lub milion, np. współczynniki zgonów według przyczyn (por. 421-7). W innych przypadkach podaje się czasami współczynniki na głowę czy na osobę. Zauważmy, że opuszcza się czasem słowo współczynnik (stopa): tak np. rodność 20%o znaczy to samo co współczynnik (stopa) rodności 20 na tysiąc (rozumiemy, że chodzi tu o tysiąc mieszkańców).

134

Częstość (133-5) jakiegoś zdarzenia uważa się czasem za empiryczną miarę prawdopodobieństwa¹ jego wystąpienia. Sprowadza się to do założenia, że dane zdarzenie stanowi ryzyko², jakiemu podlegają wszystkie osoby wchodzące w skład odpowiedniej grupy, o których mówimy, że są eksponowane na ryzyko³. Użycie słowa ryzyko nie znaczy bynajmniej, że dane zjawisko jest niepożądane, można bowiem mówić np. o ryzyku zawarcia małżeństwa. Jeżeli ryzyko, na jakie są wystawione różne elementy populacji, ma bardzo różne natężenie, należy dążyć do uzyskania w jak największym stopniu idealnych warunków jednorodności⁴, czyli homogenicznych⁴, przy których każdy osobnik byłby wystawiony na takie samo ryzyko, co osiąga się dzieląc populację na grupy mniej niejednorodne⁵, inaczej heterogeniczne⁵ ze względu na ryzyko, tzn. takie, że w obrębie każdej grupy zmienność (141-1) ryzyka jest mniejsza niż w całej populacji. Współczynniki obliczone dla takich grup nazywa się czasem współczynnikami szczegółowymi⁶, w przeciwstawieniu do współczynnika ogólnego⁷, obliczonego dla całej populacji.

• 6. Zauważmy, że wyrażenia współczynnik szczegółowy używa się tylko dla określenia jego rodzaju; opuszcza się przymiotnik przy konkretnych nazwach współczynnika i mówi się np. współczynnik według wieku, a nie współczynnik szczegółowy według wieku.

135

Dane (por. 130-2) nazywamy tymczasowymi¹ lub prowizorycznymi¹, jeżeli opierają się na informacjach niekompletnych - albo niedostatecznie sprawdzonych; w przeciwnym przypadku mówimy o danych ostatecznych² lub definitywnych². Współczynniki obliczone na podstawie tych danych nazywamy odpowiednio współczynnikami prowizorycznymi³ i współczynnikami ostatecznymi⁴. Jeżeli dodatkowe informacje uzyskuje się po opublikowaniu wyników ostatecznych, to mówi się o współczynniku zrewidowanym⁵. Ze współczynnikiem skorygowanym⁶ mamy do czynienia, gdy użycie wadliwych informacji albo niewłaściwej metody doprowadziło do wyników błędnych lub mających ograniczoną wartość poznawczą, co usiłuje się naprawić wprowadzając odpowiednią korekturę, np. korekturę z tytułu osób nie ujętych w spisie, korekturę na ruchy migracyjne, korekturę na wahania sezonowe itd. Współczynnikiem standaryzowanym⁷ lub współczynnikiem porównywalnym⁷ nazywamy współczynnik obliczony specjalnie po to, aby porównywać natężenie jakiegoś zjawiska (np. umieralność; por. 403) w różnych populacjach z wyeliminowaniem wpływu, jaki na miary badanego zjawiska wywierają pewne czynniki powodujące różnice między rozpatrywanymi populacjami (np. ich struktura wieku). Współczynniki otrzymane przez najprostsze rachunki nazywamy natomiast współczynnikami surowymi⁸.

136

W najbardziej ogólnym znaczeniu słowo wskaźnik¹ oznacza każdą charakterystykę liczbową służącą do analizy danych liczbowych (por. 132 oraz przykłady stosowania słowa indeks w tym znaczeniu 152-4). W pewnym szczególnym sensie używa się słowa wskaźnik² lub indeks² dla oznaczenia liczby względnej wyrażającej stosunek pewnej wielkości do innej wielkości tego samego rodzaju albo do takiej samej wielkości w innym czasie, przyjętej za podstawowe sto³, tzn., której przypisuje się umownie wartość sto (albo jakąś inną potęgę 10) w skali wartości względnych.

• 1. Zauważmy, w związku z tym, że słowo wskaźnik jest używane w szerszym znaczeniu jako element pozwalający na ocenę jakiejś złożonej dyskusji. Mówi się np., że stopa zgonów niemowląt jest dobrym wskaźnikiem ogólnego stanu zdrowotnego ludności.

137

Wiele wskaźników (136-1) stosowanych w demografii wiąże się ściśle z określonym okresem obserwacji¹. Dotyczy to w szczególności większości współczynników (133-4). Mówimy o współczynnikach rocznych², jeżeli oblicza się je na podstawie obserwacji przeprowadzonych na przestrzeni roku oraz o średnich współczynnikach rocznych³ lub współczynnikach średniorocznych³, gdy wyznacza się je jako średnie na podstawie danych zebranych w ciągu pewnej iczby kolejnych lat. Współczynniki (stopy) obliczane dla okresów krótszych niż rok przelicza się na ogół w stosunku rocznym⁴, mnożąc je przez odpowiedni współczynnik. Rozważa się także współczynnik chwilowy⁵, który definiuje się jako granicę, do której zmierza współczynnik przeliczony na jednostkę czasu, gdy okres obserwacji zmierza do zera (por. 432-4).

• 4. Stopy kwartalne i stopy miesięczne podaje się zazwyczaj w przeliczeniu w stosunku rocznym, nawet jeżeli nie ma o tym wyraźnej wzmianki.

* * *