Wersja z 13:44, 16 lut 2010

Ostrzeżenie: Ta strona nie została jeszcze ostatecznie zweryfikowana. Tak długo jak niniejszy napis jest widoczny, należy traktować treści za tymczasowe, robocze. W sprawie szczegółów proszę przejść na stronę dyskusji związanej z tą stroną.

Opracowanie danych statystyki demograficznej

20

201

Rozróżnia się statystykę stanu ludności¹ i statystykę ruchu ludności². Pierwsza ujmuje ludność z punktu widzenia jej stanu w danym momencie i dotyczy głównie konkretnych jednostek statystycznych (110-1): osób, gospodarstw itd. Druga rejestruje bezustanne zmiany zachodzące w ludności i dotyczy w zasadzie jednostek statystycznych abstrakcyjnych, mianowicie zdarzeń³ (urodzenia, zgony, małżeństwa, zmiany miejsca zamieszkania itd.) zaszłych w pewnych okresach; służy ona za podstawę dla badania rozwoju ludności⁴, czyli dynamiki ludności⁴. Spisy ludności (por. 207) stanowią zazwyczaj główne źródło informacji o stanie ludności⁵. Statystyka urzędów stanu cywilnego (211-6) dostarcza często podstawową dokumentację dotyczącą ruchu ludności⁶ albo ogólnego ruchu ludności⁶ (por. 701). Obejmuje ona jednak tylko ruch naturalny ludności⁷, tzn. zmiany zachodzące w obrębie ludności, z pominięciem ruchów między ludnością badaną i innymi ludnościami (por. 803-1). Biorąc logicznie, statystyka migracji (804-1) także powinna być objęta statystyką ruchu ludności.

• 6. W demografii słowo ruch jest często używane jako rów-noznacznik zmiany, zarówno wtedy, gdy chodzi o zmianę miejsca w przestrzeni (por. ruch migracyjny, 801-1), jak też gdy chodzi o zmianę wielkości w czasie. Tutaj należy rozumieć to słowo w drugim znaczeniu, podobnie jak w przypadkach, gdy mówi się o ruchu urodzeń, zgonów itd.

202

Spisy ludności¹ mają na celu zebranie informacji dotyczących stanu ludności (201-5) w danej chwili. Najczęściej spisuje się jednocześnie wszystkich mieszkańców kraju: mówi się wtedy o spisie powszechnym². Zdarza się jednak, że działalność spisowa ogranicza się do niektórych tylko kategorii mieszkańców lub do części terytorium; mówi się wtedy o spisie częściowym³. W każdym razie słowo „spis” należy rozumieć jako operację wyczerpującą⁴, tzn. taką, przy której zbiera się informacje o każdej osobie należącej do badanej ludności lub kategorii ludności. Nie należy więc mieszać spisów częściowych z dochodzeniami reprezentacyjnymi⁵ (por 160). Żeby przygotować spis lub ankietę (203-4) przeprowadza się czasem spisy próbne⁶ lub ankiety próbne⁶.

• 1. Spisy współczesne odpowiadają temu, co dawniej nazywano spisem głów (110-2). Przez spis rozumiano wtedy jakikolwiek szacunek, nawet bardzo niedokładny, oparty mniej lub więcej bezpośrednio na jakimś policzeniu (203-2) lub obliczeniu (203-1). Spis ludności mógł opierać się np. na policzeniu chrztów (por. 211-3) albo pogrzebów (por. 211-5) zarejestrowanych w ciągu pewnej liczby lat, czy też na wykazie dymów lub parafii.

203

Obliczeniem¹ nazywamy operację mającą na celu dostarczenie ogólnej liczebności populacji. Obliczenie różni się jednak od prostego policzenia² pod tym względem, że opiera się zazwyczaj na przygotowanych uprzednio wykazach³. Słowo ankieta⁴ oznacza najczęściej zespół operacji zmierzających do pewnego specjalnego ograniczonego celu (np. ankieta dotycząca umieralności, ankieta dotycząca zatrudnienia). Ankietą w terenie⁵ nazywamy czasem ankietę, w której uzyskuje się informacje przez bezpośrednie stawianie pytań⁶ zainteresowanym osobom. W ankietach korespondencyjnych⁷ rozsyła się kwestionariusze pocztą z prośbą o ich wypełnienie i zwrot. W spisach (202-1) stosuje się bądź bezpośrednie wypytywanie, bądź samospisywanie⁸, przy którym spisywani (204-1) sami wypełniają kwestionariusze spisowe.

204

Osobami spisywanymi¹ lub ankietowanymi¹ nazywamy osoby, objęte spisem (202-1) lub ankietą (203-4). Osoby, na których ciąży obowiązek zebrania danych (130-4), nazywają się spisującymi², komisarzami spisowymi², rachmistrzami² i ankietującymi². Komisarze spisowi pracują zazwyczaj pod kierunkiem kontrolerów³, inspektorów³ albo delegatów spisowych³. Spisy powszechne (202-2) są przeprowadzane zazwyczaj przez naczelny organ statystyczny w kraju, który nosi zazwyczaj nazwę biura statystycznego⁴, urzędu statystycznego⁴, instytutu statystycznego⁴, z ewentualnym dodaniem przymiotnika centralny, główny, krajowy, federalny itd.

• 4. Naczelnym organem statystycznym w Polsce jest Główny Urząd Statystyczny.

205

Spisy są na ogół obowiązkowe¹, tzn. że osoby spisywane (204-1) mają ustawowo obowiązek dostarczania żądanych informacji. Pomimo to w większości klasyfikacji przewiduje się rubrykę „niewiadome” (230-8), aby w niej zgrupować wszystkie przypadki, kiedy nie uzyskano danej informacji. W niektórych ankietach dobrowolnych² (por. 203-4) zagadnienie braku odpowiedzi³ może nabrać dużego znaczenia. Zachodzi to w szczególności dla ankiet korespondencyjnych (203-7), co zmusza często do powtórnego przesyłania⁴ kwestionariusza pocztą albo do odwiedzenia osobistego osób ankietowanych. Brak odpowiedzi⁵ może wypływać z odmowy⁶ współdziałania w ankiecie albo z niemożności dotarcia⁷ ankietującego (204-2) do danych osób.

206

Druki¹ używane do zbierania informacji demograficznych noszą różne nazwy. Ogólna nazwa formularz¹ jest w demografii mało stosowana: częściej mówi się o wkazach² (por. 207-1; 211-7), przy drukach małego formatu, lub o arkuszach² (por. 207-2 i 207-4), przy drukach większego formatu. Te formularze mają najczęściej postać kwestionariuszy³. Czasami są one wypełniane⁴ przez samych zainteresowanych. W innych przypadkach specjalni pracownicy wpisują oświadczenia⁵ osób zainteresowanych lub informacje⁶, jakie uzyskują⁷ z dokumentów nie służących w zasadzie dla celów statystycznych,

207

W spisie statystycznym (202-1) używa się jednego typu formularza (206-1) bądź kilku typów w połączeniu. Najważniejsze z nich są następujące: wykaz indywidualny¹, w którym są zamieszczone informacje dotyczące pojedynczej osoby, arkusz gospodarstwa², na który nanosi się informacje dotyczące poszczególnych członków gospodarstwa (110-3), i lista imienna³, do której komisarz spisowy (204-2) wpisuje kolejno wszystkie osoby, które spisuje wraz z informacjami dotyczącymi tych osób. Dla osób spisywanych oddzielnie (por. 310-7) używa się czasem druków specjalnych, odgrywających dla tej kategorii osób rolę arkuszy gospodarstw i nazywanych arkuszami ludności spisywanej oddzielnie⁴ lub arkuszami gospodarstw zbiorowych⁴.

• 2. Arkusz mieszkaniowy służy do spisywania wszystkich osób zamieszkałych w tym samym mieszkaniu (120-1).

* * *