Aktualna wersja na dzień 11:17, 12 paź 2010

15

150

Gdy rozważa się zmiany w cechach demograficznych w czasie, wówczas mówimy o demograficznym szeregu czasowym¹. Można czasem wyodrębnić w szeregu czasowym tendencję rozwojową², czyli trend², na który nakładają się fluktuacje³, wahania³ lub odchylenia³ (141-2). Gdy tego rodzaju fluktuacje powtarzają się w sposób w przybliżeniu jednakowy w odstępach mniej więcej regularnych, zazwyczaj kilkuletnich, mówimy o fluktuacjach periodycznych⁴, o fluktuacjach cyklicznych⁴. W demografii występują najczęściej fluktuacje powtarzające się w okresach rocznych, które nazywa się wahaniami sezonowymi⁵. Nieregularności, jakie pozostają po wyeliminowaniu trendu i fluktuacji periodycznych, nazywane są niekiedy wahaniami przypadkowymi⁶, ze względu na to, że nie można ich przewidzieć. Mogą być spowodowane wyjątkowymi czynnikami, jak np. mobilizacja na wypadek wojny, a czasem są one wahaniami losowymi⁷. W ogólnym znaczeniu pojęcie odchylenie może być używane do opisu zmian w każdej wartości lub zbiorze wartości dla pewnej zmiennej.

• 4. Okresowy, przym. - okres, rz. - okresowość, rz. cykliczny, przym. - cykl, rz.
• 7. Losowy, przym. (patrz 161-1).

151

Istnieje czasem potrzeba zastąpienia szeregu danych uzyskanych z obserwacji przez szereg wartości bardziej regularnych. Działanie to nazywa się wygładzaniem ¹ lub wyrównywaniem ¹i polega na poprowadzeniu regularnej krzywej możliwie jak najbliżej zbioru punktów przedstawiających dane surowe. Gdy krzywa rysowana jest odręcznie, wówczas mówimy o wygładzaniu graficznym². Gdy wykorzystywane są metody analizy matematycznej mówimy o wyrównywaniu analitycznym³. Matematyczna krzywa jest dopasowywana do danych np. za pomocą metodą najmniejszych kwadratów⁴, przy której minimalizuje się sumę kwadratów odchyleń obserwacji od krzywej wyrównującej. Inne metody obejmują średnie ruchome⁵lub wymagają użycia różnicowania⁶. Niektóre metody wyrównywania można wykorzystać dla interpolacji⁷, tzn. dla wyznaczania punktów pośrednich między punktami znanymi, albo dla ekstrapolacji⁸ tzn. dla wyznaczenia punktów leżących poza zakresem obserwacji.

• 1. Wyrównanie, rz. - wyrównywać, cz. - wyrównany, przym.
  Wygładzenie, rz. - wygładzać, cz. - wygładzony, przym.
• 7. Interpolacja, rz. - interpolować, cz. - interpolowany, przym.
• 8. Ekstrapolacja, rz. - ekstrapolować, cz. - ekstrapolowany, przym.

152

U osób, z którymi przeprowadza się wywiady, obserwuje się często tendencje do podawania odpowiedzi w liczbach zaokrąglonych¹. Zjawisko to jest znane pod nazwą skupiania na liczbach okrągłych² i dotyczy także innych liczb skupiających³, przykładowo podaje się wiek w liczbach zakończonych na 0,5 lub inną preferowaną wartość. Można je badać za pomocą indeksów skupienia⁴. Dane dotyczące wieku muszą być niejednokrotnie korygowane z uwagi na inne niedokładności w podaniu wieku⁵

153

Wartości liczbowe funkcji demograficznych podaje się na ogół w postaci tablic¹, takich jak tablice trwania życia (431-1), tablice dzietności (634-1), czy tablice zawierania związków małżeńskich (522-1). Rozróżnia się zazwyczaj tablice lat kalendarzowych² lub talice okresowe² oparte na obserwacjach zebranych w pewnych okresach, zazwyczaj niezbyt długich i tablice kohortowe³ lub tablice generacji³ oparte na obserwowaniu danej grupy osób przez cały okres jej istnienia. Tablice wieloczynnikowe⁴ pokazują jednoczesne wpływy licznych niepowtarzalnych zdarzeń, takich jak wpływy pierwszego małżeństwa czy śmierci na pojedynczą populację.

154

Gdy istniejące dane nie pozwalają na dokładne ustalenie wartości danej zmiennej, można ją czasami oszacować¹ z większą lub mniejszą dokładnością. Czynność tę nazywamy szacowaniem² lub estymacją², a uzyskany wynik: wartością oszacowaną³ lub oszacowaniem³ danej wartości. Często stosuje się również pojęcie ewaluacja⁴ lub ocena⁴, jednak na ogół używa się ich w związku z wartościami w większym stopniu domyślnymi, nie opartymi na wiarygodnych danych, które mogą przybliżyć jedynie rząd wielkości⁵ danej wartości.

155

Metody prezentacji graficznej¹ mogą być wykorzystywane do zilustrowania pewnych tez. Dane mogą być przedstawione za pomocą diagramów², wykresów², słupków statystycznych³ czy map³. Schematyczne przedstawienie zależności między zmiennymi nazywa się diagramem⁴, przykładowo siatka Lexis'a (patrz 437). Wykres, gdzie na jednej osi odmierza się skalę logarytmiczną, a na drugiej skalę arytmetyczną to wykres półlogarytmiczny⁵; czasem mówi się jednak niesłusznie nim jako o wykresie logarytmicznym⁵. W prawdziwie logarytmicznym wykresie na obu osiach występują skale logarytmiczne; żeby uniknąć wszelkich nieporozumień, dobrze jest wtedy mówić wyraźnie o wykresie podwójnie logarytmicznym⁶. Dla prezentacji rozkładów częstości stosuje się między innymi: wielobok częstości⁷, który otrzymuje się łącząc kolejno odcinkami prostych punkty przedstawiające częstości klas; histogram⁸, gdzie poszczególne częstości klas przedstawia się za pomocą prostokątów, których podstawami są przedziały klasowe; wykres słupkowy⁹, gdzie każdej częstości klasy odpowiada odcinek, którego długość jest proporcjonalna do tej częstości; ostrołuk¹⁰ przedstawiający skumulowany rozkład częstości.

* * *