Aktualna wersja na dzień 10:50, 5 kwi 2012

Pojęcia ogólne

10

101

Demografia¹ jest dyscypliną naukową, której celem jest badanie populacji ludzkich i która zajmuje się ich rozmiarami, strukturą², rozwojem i zasadniczymi cechami ogólnymi, rozpatrywanymi głównie z punktu widzenia ilościowego. W terminologii statystycznej słowo populacja³ może oznaczać wszelką zbiorowość³ złożoną z odrębnych jednostek. Niemniej w demografii pojęcia populacja⁴ używa się na oznaczenie ogółu mieszkańców⁵ pewnego terytorium, a czasem nawet tylko pewnej części takiej zbiorowości [np. populacja dzieci w wieku szkolnym (por. 346-7), populacja osób zdolnych do zawierania związków małżeńskich (por. 514-2)]. Tego rodzaju populacje są ściśle biorąc nazywane subpopulacjami⁶. Zdarza się również, że używa się słowa populacja na oznaczenie nie samej zbiorowości, ale jej rozmiaru⁷, czyli liczby osób⁷, które składają się na tę zbiorowość (101-4).

• 1. Demografia, rz. - demograficzny, przym. - demograf, rz.: specjalista w dziedzinie demografii.
• 4. Populacja, rz. – pojęcie może być również używane jako swoisty synonim demografii, np. problemy populacyjne, analizy populacyjne, badania nad populacją.
• 5. Mieszkaniec, rz. - mieszkać, cz.: przebywać w miejscu stałego pobytu.

102

Pewne dyscypliny w demografii otrzymały specjalne nazwy wskazujące na ich podstawowy cel zainteresowania lub metodologię. Demografia historyczna¹ zajmuje się populacjami z przeszłości, dla których dostępne są pisemne dokumenty. W przypadku braku takich źródeł badania dawnych populacji przyjmują nazwę paleo-demografia². Demografia opisowa³ zajmuje się wielkością, rozmieszczeniem terytorialnym, strukturą i rozwojem populacji, z punktu widzenia czysto opisowego, w oparciu głównie o statystykę demograficzną⁴. Demografia teoretyczna⁵ (nazywana także demografią czystą⁵) bada natomiast populacje z punktu widzenia ogólnego i abstrakcyjnego; zajmuje się analizą zależności formalnych zachodzących między różnymi zjawiskami demograficznymi. Ze względu na związek z wieloma matematycznymi metodami w praktyce nazywana jest często także demografią matematyczną ⁶. Część badań, która wykorzystuje narzędzia analizy demograficznej (103-1) jest często nazywana również badaniami demograficznymi⁷. Całokształt wymienionych dyscyplin stanowi to, co nazywa się czasem demografią formalną⁹ ze względu na koncentrację na liczbowych aspektach zjawisk i wykorzystywaniu metod ilościowych do badania rozmiaru i struktury populacji. Z kolei szersze pojęcie badań populacyjnych¹⁰ obejmuje również badanie związków między wydarzeniami demograficznymi i społecznymi, ekonomicznymi oraz innymi zjawiskami.

103

Analiza demograficzna¹ jest gałęzią demografii formalnej, która bada wpływ zjawisk demograficznych² na rozmiar i strukturę populacji oraz oddziela wpływ poszczególnych zmiennych demograficznych od pozostałych czynników. Dziedzina ta obejmuje także badania nad zależnościami między zmiennymi demograficznymi oraz ich wzajemnym wpływem na budowanie struktur populacji. Rozróżnia się analizę kohortową⁴lub analizę pokoleniową⁴, która odnosi się do dobrze określonych kohort (por. 117-2) obserwowanych w czasie, a także analizę przekrojową⁵ lub analizę okresową⁵, która koncentruje się na zjawiskach demograficznych, które występują w określonym przedziale czasu (takim jak rok kalendarzowym) i odnoszą się do kilku kohort.

• 4. Analiza kohortowa jest formą analizy wzdłużnej, która zajmuje się zagregowanymi wartościami dotyczącymi osób o takich samych cechach. Analiza panelowa bada te same jednostki, indywidualnie po kolei.

104

Demografia (101-1) obejmuje także badanie zależności między zjawiskami demograficznymi z jednej strony a zjawiskami gospodarczymi i społecznymi z drugiej: dla tych szczególnych działów demografii stosuje się nazwy demografii ekonomicznej¹ i demografii społecznej². Demografia zawiera w sobie także badania jakościowe³. Pojęcie to może być używane w odniesieniu do wszystkich rodzajów cech społecznych i osobowościowych. W odrobinę innym znaczeniu termin ten początkowo odnosił się do rozmieszczenia i przekazywania cech dziedzicznych (910-3), które są przedmiotem badań genetyki demograficznej⁴. Ekologia ludzka⁵, która bada rozmieszczenie terytorialne i organizację społeczeństw, ze szczególnym uwzględnieniem procesów konkurencji i kooperacji, jakie w nich zachodzą, ma wiele punktów wspólnych z geografią ludnosci⁷, tak samo jak z biometrią⁶ i epidemiologią⁸, które zajmują się stosowaniem metod statystycznych do badań zjawisk biologicznych.

• 4. Nie należy mylić genetyki demograficznej z genetyką człowieka, która zajmuje się dziedziczeniem genów w rozwoju osobniczym; genetyka demograficzna natomiast zajmuje się problemami dziedziczności w obrębie populacji rozumianych w sensie demograficznym. Zauważmy jednak, że w odróżnieniu od genetyki demograficznej można używać nazwy genetyki populacji w odniesieniu do populacji złożonych nie z ludzi, ale ze zwierząt lub roślin.
• 5. Ekologia, rz. - ekologiczny, przym. - ekolog, rz.: specjalista w dziedzinie ekologii.
• 6. Biometria, rz. - biometryczny, przym. - biometryk, rz.: specjalista w dziedzinie biometrii. Pojęcie biostatystyka, rz. - biostatystyczny, przym. - oraz biostatystyk, rz. są często używane zamiennie z pojęciami odnoszącymi się do biometrii.

105

Teorie ludnościowe¹ nie powinny być mylone z pojęciem demografii teoretycznej (102-5). Teorie populacyjne zajmują się wytłumaczeniem oraz przewidywaniem związków między zmianami w populacji a gospodarczymi, społecznymi, psychologicznymi i innymi czynnikami; koncentrują się one na teoretycznych zagadnieniach. Teorie populacyjne mogą stanowić podstawę polityki ludnościowej² (patrz § 930), która zajmuje się mierzeniem wpływu w zmianach populacji.

* * *